भौगोलिक नावापासून धार्मिक ओळखीपर्यंत — संक्षेप व सविस्तर टायमलाइन
पारंपरिक संस्कृतसाहित्यात सिंधु हा शब्द “नदी/खाडी” अर्थाने वापरला जात असे; विशेषतः सिंधू नदी (Indus) साठी. भौगोलिक राखण म्हणून या नावाने सिंधू नदीच्या आगलीकडील प्रदेशांतील लोक सूचित केले गेले.
काही प्राचीन इरानी भाषांमध्ये / पर्शियन उच्चारणात S ध्वनीचा बदल H मध्ये होण्याची प्रवृत्ती होती. त्यामुळे Sindhu → Hindu अशा रूपात नोंदींत दिसते; येथे 'Hindu' म्हणजे सिंधूच्या पलीकडील प्रदेशातील लोक.
प्राचीन पर्शियन राजे व त्यांच्या शिलालेखांमध्ये (इ.स.पू. साधारण 6व्या शतकापासून) Hindush / Hindu असा उल्लेख आढळतो. या संदर्भात शब्दाचा अर्थ भौगोलिक — 'सिंधू नदीच्या ओलांडून असलेले प्रदेश' असा आहे.
पर्शियन व स्थानिक नावांपासून ग्रीकांनी हे नाव 'Indos' या रूपात घेतले; नंतर युरोपियन भाषांमध्ये ते India म्हणून प्रचलित झाले. हा शब्द युरोपियन ग्रंथांमध्ये भौगोलिक ओळख म्हणून वापरला गेला.
इ.स. 7–12 शतकात अरबी व तुर्क लेखक भारतातील लोकांसाठी Hindu हा शब्द वापरू लागले — या काळातही तो बहुतेकदा भौगोलिक/जनवर्गीय संकेतक होता, धर्म म्हणून नव्हे.
१५–१८व्या शतकात स्थानिक व राजकीय परिप्रेक्ष्यातून 'मुसलमान नसलेले सर्व भारतीय' हे गट म्हणून कधीकधी 'Hindu' म्हणून घेतले गेले. १८–१९व्या शतकात इंग्रज प्रशासन व समाजशास्त्रीय लेखनामुळे “Hindu Religion / Hindu Dharma” अशी सुस्पष्ट धार्मिक संकल्पना नाट्यरुपाने आकाराला आली.
पर्शियन वनिश्र्वात 'Hindustan' म्हणजे सिंधूपलीकडील प्रदेश; मुघल व नंतरच्या वापरात याचा संदर्भ मध्य/उत्तर भारत (कधी कधी गंगा–यमुना क्षेत्र) म्हणूनही असे.
मध्ययुगीन संत, कवि आणि काही ग्रंथांमध्ये 'हिंदू' शब्द आढळतो — परंतु ते मुख्यत्वे भौगोलिक/सामाजिक संदर्भात होते. औपनिवेशिक काळानंतर (19वि शतक) प्रशासनिक, कायदेशीर आणि समाजशास्त्रीय वापरामुळे धार्मिक ओळख म्हणून ‘Hindu’ निश्चित झाली.
